Rechtvaardigheid als deugd voor 2021 (2)

Deel 2 in de serie Waardevolle deugden voor 2021.
.
Er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie van ‘rechtvaardigheid’. Over deze deugd kan je oeverloos discussiëren en je definitie steeds scherper bijslijpen. Maar rechtvaardig zijn is een overkoepelende eigenschap en geen juridisch sluitend contract. Ook volgens de wet is een flexibele interpretatie nodig. Dat is de reden waarom wij rechtbanken hebben in plaats van de politie de wet te laten interpreteren zoals in rechteloze staten helaas gebeurt.
Ook in onze rechtsstaat moeten wij blijven nadenken over rechtvaardigheid in 2021.

Je kan uitgaan van de verklaring van de Rechten van de mens. Maar ga eens na in hoeveel landen er nog steeds tegen elementen ervan – of soms zelfs het fundament – gezondigd wordt. Ook in ons rechtvaardige landje! Er is wel een bepaalde ‘vage’ consensus over die rechten, maar minder over de naleving ervan.

Volgens de theorie van rechtvaardigheid van politiek filosoof John Rawls (vrij vertaald):

• Ten eerste: Ieder persoon heeft een gelijk recht op de meest uitgebreide vrijheid die compatibel is met vergelijkbare vrijheid bij anderen.
• Ten tweede: sociale en economische ongelijkheden dienen zo geregeld te zijn dat ze (a) redelijk in het voordeel van allen zijn en (b) verbonden zijn aan posities en voorzieningen voor iedereen.

Een andere benadering is:

• De overeenstemming met ethische beginselen als keuzes van de maatschappij
• Rechtvaardigheid is een abstract grondbeginsel voor het politieke stelsel, het recht op bepaalde voordelen in de maatschappij.

Politiek = gekleurde bril (of blinddoek)

Over wat rechtvaardig is, verschillen de meningen sterk onder de invloed van politieke overtuigingen. Deze kleuren de interpretatie, zowel op feitelijke basis (onjuistheden, onvolledigheden en fake news) als op oneigenlijke wijze (van verdraaiing tot bewuste manipulatie).

De politiek onderschrijft het principe van de gelijkheid in verdeling van rechten op de voordelen van de maatschappij en de plichten die daarbij horen. In de praktijk wordt het vaak aan het individu overgelaten om dit recht te claimen.
Daarentegen is in de economie de gelijkheid dat goederen en middelen naar omvang van prestaties toebedeeld worden. Kan je geen (volledige) prestatie leveren – door welke omstandigheden dan ook – dan laat de economie je liever aan de overheid over.
Sommigen vinden het rechtvaardig dat mensen die zichzelf niet kunnen redden, een helpende hand krijgen van de overheid of charitatieve instanties. Anderen vinden dit in sommige gevallen onrechtvaardig of onrechtmatig, als een vergoeding zonder tegenprestatie.

Wat de één onrecht vindt, kan de ander afdoen als persoonlijke verantwoordelijkheid. Zo zullen de linkse en rechtse politieke kampen het beiden rechtvaardig vinden dat iedereen kan delen in de welvaart van een land. Maar ‘rechts’ wil dat mensen er voor werken en ‘links’ wil de pot zo eerlijk mogelijk verdelen grotendeels ongeacht de individuele bijdragen. Beiden vinden dat hun standpunten rechtvaardig zijn.

Wat is rechtvaardigheid

• Handelen volgens de principes en normen van de maatschappij waarin je leeft en werkt. Niet ‘doen wat je wil’ zonder op rechten en plichten te letten. Volgens het woordenboek is handelen tegen de normen van de maatschappij ‘asociaal’ en gedrag dat onder deze noemer valt is tegenwoordig te veel te constateren. Dat geeft aanleiding tot ‘aso-containers’ om onaangepaste lieden (Flodders) te isoleren van de maatschappij. Maar voorkomen in de zin van opvoeden, is altijd beter dan achteraf proberen te genezen.
• Mensen respecteren als individu en ze niet van labeltjes voorzien en generaliseren. Dat laatste komt nog veel te vaak voor in de houding tegenover ‘buitenstaanders’, mensen die niet behoren tot jouw clubje. Je kan de belangen van jouw groep vertegenwoordigen zonder de andere partijen te verketteren. Het is rechtvaardig om je te verzetten tegen zwart-wit denken dat leidt tot polarisatie en onverdraagzaamheid.
• Opkomen voor elkaar en met name voor de zwakkeren in de maatschappij die het moeilijk hebben en dat niet aan zichzelf te wijten hebben. Dat begint met begrip voor persoonlijke situaties en de oorzaken van deze vorm van onrecht.
• Eerlijkheid: niet meer eisen dan waar je recht op hebt en anderen ook hun eerlijke deel gunnen. Je bent rechtvaardig als je anderen ook hun deel gunt. Ga niet uit van de schaarsheid van wat te verdelen is, maar hoe je zoveel mogelijk betrokkenen voordeel wil laten halen. Win-Win is in het voordeel van beide partijen. Bij Win-Win-Win winnen beiden en de maatschappij vaart er ook nog wel bij. Dit laatste is het doel van Bewust Ondernemerschap en echt leiderschap.
• Het recht op vrijheid verspeel je, als je de wetten van het strafrecht overschrijdt en je een poosje moet ‘brommen’.

Moraliteit

Rechtvaardigheid is ook sterk verbonden met moraliteit, met name als mensen zich verzetten zich tegen het misbruiken van rechten of het niet nakomen van plichten. Overschrijding van de gewoonte (norm) om iets op een bepaalde manier te doen, kan tot conflicten leiden, omdat anderen het niet rechtvaardig vinden.

Mensen die hard werken voor hun eigen welvaart, verzetten zich tegen anderen die schijnbaar door gemakzucht lijken te parasiteren op de maatschappij. Bij primitieve volkeren is het delen van alle voordelen (bv. buit van de jacht) een normaal iets. Je schept niet op wat je hebt gevangen maar deelt het vrij met anderen die daardoor gemotiveerd blijven om hun buit met jou te delen.

Met de opkomst van de landbouw, werd het belangrijk om ‘jouw’ stukje grond met je zelfgeplante producten te verdedigen. Je wilde graag oogsten wat je had gezaaid. Dat is een belangrijke basis van bezit en welvaart en een andere blik op rechtvaardigheid in het delen met anderen.
Toch zijn er genoeg boeren die graag wat delen met kennissen waar ze een goede band mee hebben. En onderling steunen boeren ook elkaar, wanneer er hulp geboden is. Dit was ook de afgelopen jaren te zien in de onderlinge solidariteit tijdens de protesten tegen de beperkingen die de sector bedreigen bij de toepassing van klimaatmaatregelen.

Stoïcijnse rechtvaardigheid

Alle vier kerndeugden zijn belangrijk in het Stoïcisme en wel in de juiste verhoudingen. Maar het meest belangrijke is de juiste dingen doen en je inzetten voor betekenisvolle idealen. Dat geeft een leidraad om rechtvaardig en goed werk te doen om ongelijkheid, onrecht en misstanden te bestrijden. Accepteer ze niet als normaal of onvermijdelijk, maar verzet je ertegen met al je kracht. Niet door erover te praten, maar door het goede voorbeeld te stellen. Het Stoïcisme is wat dat betreft een full-contact filosofie.

Rechtvaardigheid in 2021

De meeste mensen zijn het er over eens dat er een rechtvaardige verdeling van de welvaart moet zijn. Maar hoe groot is de pot die te verdelen is? Tot nu toe is er steeds uitgegaan van een ‘rechtvaardige’ verdeling van de staatsbegroting. En de politiek bepaalt, hoe groot de begroting is op basis van de belasting die wij met elkaar betalen. Soms lijkt er veel meer uit te gaan dan dat wij ervoor terugkrijgen.

• Duurzaamheid is rechtvaardigheid: bescherm het leefklimaat en werkgelegenheid op een afgewogen manier, niet als het braafste jongetje van de wereldwijde klas; leef volgens principes, maar wel realistisch
• Schep gelijke kansen voor zowel ZZP’ers, midden- en grootbedrijf door gelijke toegang tot overheidsmiddelen (drempels wegnemen en regels vereenvoudigen)
• Laat de high-tech-reuzen een redelijk bedrag aan belastingen betalen, waardoor de scheve verhoudingen tussen hen en fysieke winkels genormaliseerd worden
• Schrap regels die alleen een ambtenarenapparaat instandhouden en op achterhaalde beslissingen van de politiek zijn gebaseerd; over de drama’s rond toeslagen (kinderbijslag en meer!) zullen in 2021 en daarna nog veel harde woorden vallen, hopelijk heeft men het lef om politieke verantwoordelijkheid te nemen
• Leg de overmacht van de verzekeraars in de zorgsector aan banden en laat de medici weer bepalen, welke zorg wenselijk en verantwoord is, niet de boekhouders
• Ga uit van het goede in de mens en niet van het principe dat de massa met druk onder controle gehouden moet worden; vrijheid geeft verantwoordelijkheid, en dat werkt ook andersom, beide kan je geven of gunnen en het andere verwachten!

Toegift: Laat je persoonlijke gevoel voor rechtvaardigheid niet blijken in een dogmatische houding maar in verantwoorde acties die een goed voorbeeld stellen voor anderen.

Serie Waardevolle deugden voor 2021.