Is Gezond Verstand uit de mode?

Wij weten doorgaans best wat goed voor ons is en wat niet. En toch doen we (te) vaak het tegenovergestelde. Hoe zit het met ons Gezond Verstand?

Je kan ‘Gezond Verstand’ definiëren als een goed inschattingsvermogen op basis van ervaring naast opvoeding en opleiding. Mensen met ‘gezond verstand’ worden gezien als redelijk en praktisch, met beide benen op de grond en betrouwbaar. De meesten gaan ervan uit dat ze daaraan natuurlijk voldoen!

Maar helaas lijkt gezond verstand tegenwoordig minder vaak voor te komen. Bovendien is het niet altijd ‘gezond’ in de zin van bevordering van ons welzijn en niet altijd ‘verstandig’ gezien de consequenties, met name op de langere termijn.

Mensen gaan ervan uit dat ze rationeel denken en handelen. De media lijken dat tegen te spreken doordat ze bol staan van de situaties waarin er overduidelijk een apert gebrek daaraan is. De gevolgen zijn soms bizarre ongevallen en probleemsituaties als gevolg van denk- en inschattingsfouten. Maar dat wordt ook veroorzaakt door de media voorkeur voor negatief nieuws dat vrijwel altijd meer aandacht krijgt – en kijkers trekt – dan positieve zaken.

Als individu zijn wij steeds meer extern gedreven door sociale invloeden en gemanipuleerd door wat indruk maakt. Wat hoogtij viert is kortetermijndenken en middelmaat – of fors onder de maat – in plaats van zaken inhoudelijk afdoende regelen.

Verstandig en Logisch?

Zijn wij als Homo Sapiens ‘logische wezens’?
Nee, was dat maar zo, dan waren er veel minder problemen in de wereld.

• De veelheid aan samenzweringstheorieën die inspelen op argwaan en blinde vlekken…
• Geraaskal op sociale media en een cultuur van verontwaardiging…
• Het gebrek aan kwaliteit van onze politici en hun weigering om verantwoording te nemen (tenzij afgedwongen)…
• Ideologisch gebral in plaats van rationeel denken…
• Pogingen om kritisch denken in een kwaad daglicht te stellen…
• Soundbites (voor aandacht) die belangrijker zijn in de media dan het belang van de gemeenschap…
• Falend beleid waaraan overheden en bedrijven zich angstvallig vastklampen…

De heerschappij van de massa lijkt alles zaligmakend, ongeacht kwaliteit of maar feitelijkheid. Hierdoor lijkt kunstmatige intelligentie als oplossing voor falende menselijke ratio nog aantrekkelijk te worden. Het kan haast niet slechter dan het zooitje dat wij mensen ervan maken. Of in ieder geval KI/AI als hulpmiddel om irrationeel gedrag te temperen.

Het belang van gezond denken en doen

Wat men denkt dat gezond verstand is, blijkt vaker:

• Een complex van aannames en veronderstellingen die onvoldoende op controleerbare feiten rusten.
• Alleen het eigenbelang zien en niet de consequenties voor anderen.
• Beslissingen op basis van emoties, aannames, vooringenomenheid, automatismen, etc. zie Thinking Fast & Slow van Kahneman.
• Veronderstellen een ‘expert’ te zijn na het lezen van een paar adviezen op internet, en dan vaak nog van social media. Opinie en feiten worden vaak door elkaar tot een heksenbrouwsel geroerd.
• Geen aandacht voor logica maar achter ‘de massa’ aan hobbelen onder het motto “dat doet toch iedereen”.

Een heel klein alledaags voorbeeld: Als je iemand vriendelijk erop wijst dat bij de ingang van het park staat ‘Verboden te fietsen’, krijg je als repliek…. “Maar er staan overal bandensporen”. De eigenaar van het park bepaalt wat de regels zijn en geeft die aan met teksten en/of iconen. De bandensporen zijn alleen het bewijs dat velen daar geen boodschap aan hebben of op zijn minst slecht opletten. Discussie is vaak zinloos maar je kan proberen te appelleren aan de zorg voor andere (kwetsbare) gebruikers van die publieke ruimte zoals kinderen, ouderen en honden.

Gebrek aan gezond verstand is ongetwijfeld de reden dat regelmatig mensen blindelings de navigatie volgen en een heg of sloot in rijden i.p.v. hun gezonde verstand gebruiken.

Gezond verstand is o.a.:

• keuzes maken op basis van waarden en principes (first principles)
• karakter (en waarden) prioriteit geven over persoonlijkheid (schijn)
• je niet gek laten maken door anderen
• kiezen voor belangrijkheid i.p.v. uiterlijkheden
• je eigen koers kiezen i.p.v. een meeloper te zijn
• aanvoelen wat een goede of verantwoorde aanpak is
• de meest eenvoudige oplossing kiezen
• eenvoudig doen in plaats van ingewikkeld
• nadenken over de consequentie van je handelen
• op de lange termijn denken over kosten en gevolgen

En verder:

• Een open instelling oftewel openstaan voor andere meningen en informatie, anderen willen begrijpen.
• Zaken doorgronden op basis van gestaafde informatie en meerdere gezichtspunten naast elkaar kunnen stellen.
• Voorbeelden die de waarschijnlijkheid van aannames aantonen, uitzonderingen bevestigen soms de regel.
• Analyse van informatie en de kwaliteit van deze informatie (van meerdere deskundigen en niet van ‘flat earthers’)

Inhoudelijk gezond

Gezond verstand veronderstelt vaak ‘slim zijn’. Maar zolang je niet al te dom doet, kom je al redelijk slim over. Eenoog is koning in het land der blinden!

How to be smart… Just don’t be stupid

Dat kan door even na te denken over de mogelijke of meest waarschijnlijke consequenties van je acties (of denkwijze). Er is een goede reden waarom veiligheidshelmen verplicht zijn op bouwterreinen, je een veiligheidslijn moet hebben als je op een dak bezig bent en waarom het beter is om je aan een 30 km zone te houden, etc. Vaak is een regel of verantwoordelijk gedrag ten behoeve van je eigen gezondheid, soms die van anderen en de (secundaire) consequenties die het kan hebben.

Gezond?

Gezondheid is niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebreken. Het betekent ‘normaal’ en zonder hinder kunnen functioneren of in ieder geval binnen je mogelijkheden. Wat de ‘norm’ is kan per individu en situatie verschillen.

Maar ook mensen met aanzienlijke beperkingen kunnen verder gezond zijn. Zoals een oudere kennis met lekkende hartkleppen die gezien zijn leeftijd niet meer te vervangen zijn. Hij zegt regelmatig “maar verder ben ik kerngezond hoor!” en hij geeft bovendien aan dat hij nog geniet van het leven en de interesses die hij kan nastreven. Dat is een perfect voorbeeld van ‘gezond verstand’.

De overheid probeert ons gezondheid te verkopen door een verstandige manier van leven. Maar het resultaat is nog steeds onvoldoende:

• We eten te veel junkfood. Een keertje een ‘vette bek’ is geen probleem, maar doe je dat meerdere keren per week of zelfs dagelijks, dan vraag je op den duur om problemen. Patat blijft volksvoedsel nummer 1 terwijl duidelijk is dat er problemen aan frituur kleven bij overmatig gebruik. Afwisselen met pizza en ander fastfood is ‘gevarieerd eten’ maar getuigt niet van enig inzicht wat die term inhoudt. Bovendien zijn de ‘snelle eters’ [door de boot genomen duurder uit](https://www.ah.nl/allerhande/recepten/budget-recepten] dan mensen die de moeite nemen om verse producten zelf te bereiden. En dan is het helemaal vreemd – en zowel fysiek als financieel ongezond – dat met name de lagere inkomens vaker snel, onnodig duur en minder ongezond eten. Niet verstandig.

• Terwijl ruimschoots aangetoond is dat groenten beter voor je zijn dan suiker, vet en (te veel) dierlijke proteïne, consumeren de meesten nog steeds veel van de laatste drie. Daarbij verdrukken wij ook het dierenleed dat wij indirect accepteren. Oeps, ik ook! :-(.

• Wij bewegen te weinig, etc. We hangen op de bank en ruilen de fiets aangedreven met menselijke energie in voor een elektrische. Energiek bewegen is op den duur beter dan ons sneller en met minder inspanning (makkelijk) verplaatsen.

• Er is steeds meer bekend over hoe wij psychologisch in elkaar zitten. Maar de wachtlijsten voor de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) zijn nog steeds te lang. Veel van de stress die wij ondervinden doen wij onszelf en anderen onbewust aan. Zie o.a. Why your life sucks.

• Grote groepen roken nog steeds, vooral jongeren als gevolg van sociale druk. Het maakt niet uit wat er op de pakjes rookwaren staat. Gewoon stoer doen en je er niets van aantrekken. De premies van de ziektekostenverzekering voor rokers en andere verslaafden moeten fors omhoog, naast concrete hulp om af te kicken (mentaal en fysiek).

• Bizar is dat sommigen verbaasd reageren als er iemand overleden is aan bv. longkanker. “Tsjonge, hoe kan dat toch zo maar?”. Tsja, als de ‘gezonde roker’ in kwestie minimaal een pakje per dag in rook doet opgaan, dan is de reden echt niet moeilijk te raden. Maar het blijft een gok – of een kwestie van statistiek – want gezonde rokers van in de 90 zijn er ook.

Verstandig?

Kahneman (Thinking fast & slow) en anderen toonden aan dat wij heel beperkt rationeel denken en handelen. Veel denkprocessen zijn niets anders dan instinctieve of emotionele keuzes en gespeend van logica. De mens is in de grote lijn geen rationeel wezen, eerder emotioneel (onvolwassen) en gespeend van economisch inzicht (een makkelijke prooi voor verdraaiingen in reclames). Wij zijn zelfs Voorspelbaar Irrationeel volgens gedragspsycholoog Dan Ariely.

Ons gebrek aan logica heeft het voordeel dat we ons niet steeds vermoeien met nadenken dat energie en tijd kost. Het is veel makkelijker om – uit gewoonte en aannames – een snelle beslissing te nemen dan een langzame rationele afweging van de voor- en nadelen.

Een beroep doen op Gezond Verstand lijkt derhalve zinloos. Maar er zijn wel mogelijkheden om met minder mentale inspanning iets gezonder en iets verstandiger te werk te gaan.

Risico’s inschatten

Jeugdige overmoed wordt vaak afgestraft omdat de consequenties van ondoordacht handelen niet duidelijk zijn. Teenagers overschatten zichzelf en situaties vaak zonder zich beperkt te voelen door ‘gezond verstand’ of de gevolgen voor anderen.
Het verweer “het gaat toch meestal goed” of “altijd goed gegaan” is meestal meer geluk dan wijsheid.

Teenage hersenen zijn fysiek onderontwikkeld en lijden bovendien onder de worsteling met lichaam en identiteit. Sommigen komen pas gedurende hun twintiger jaren goed tot ontwikkeling. Iedereen heeft op basis van genen, opvoeding en ontwikkeling een eigen tempo.

Het gezegde is ‘wijsheid komt met de jaren’ waaraan je kan toevoegen ‘of helemaal niet’. Sommige ouderen blijven veel te lang achter het stuur zitten met een overschatting van hun gezichtsvermogen, alertheid of reactiesnelheid. En de consequenties daarvan zijn vaak dramatisch. Het vergt moed en verstand om te kiezen voor veiligheid van jezelf en anderen in plaats van je mobiliteit.

Hoe met meer gezond verstand door het leven

In het boek Nudge van Thaler en Sunstein worden kleine duwtjes in de rug aangegeven als een oplossing voor gebrek aan gezond verstand.
Bv. om een optie om automatisch te sparen voor je pensioen standaard op “Ja” te zetten i.p.v. “Nee”. Idem met het donorcodicil waardoor een schrijnend tekort opeens opgelost kan worden.
Soms is het beter om mensen tegen zichzelf in bescherming te nemen, maar met een duwtje in de rug lukt het vaak ook zonder de noodzaak voor repressieve maatregelen.

Objectief

Welke ‘bewijzen’ hebben we nodig voor een gezonde manier van denken en handelen? Heel weinig. Het is meestal een beperkte bevestiging van eerdere veronderstellingen om onze oorspronkelijke inschatting te rechtvaardigen. Zelfs als wij er behoorlijk naast zaten is een bevestiging van een aspect al voldoende.

Beroemd en berucht is het boek “The black swan” van Nassim Taleb. Deze statisticus en filosoof legt hierin messcherp foute denkpatronen bloot. Hij fileert andere wetenschappers uitgebreid op hun beperkte kennis van statistiek en de structurele uitglijders die ze daarmee maken. Als je alleen maar witte zwanen ziet, dan vallen zwarte zwanen (die echt bestaan!) volledig buiten je voorstellingsvermogen. Ook als je een zwartkijker bent…

Opinie is vaak een kwestie van Garbage In, Garbage Out. Je meningen zijn zelden beter dan de kwaliteit van je input. Lezers van Story en de Telegraaf weten dat ze ‘vermaak’ consumeren met weinig garanties voor feitelijke juistheid, maar trekken zich zelden iets aan van deze waarschuwing. Voor een groot deel van de maatschappij regeert o.a. hierdoor de ‘waan van de dag’ in plaats van wijsheid op de lange termijn.

Verstandig als keuze of noodzaak?

In plaats van ons verstand te gebruiken, varen wij vaak blind op veronderstellingen of inschatting van een situatie met een natte vinger. Geen probleem toch?

Wanneer je iemand rustig wijst op een verkeerde inschatting dan krijg je soms verdedigende reacties “Ik ben niet gek hoor!”. Dat kan zijn, maar ‘verstandig zijn’ is nog niet hetzelfde als ‘niet gek zijn/doen’. Ze voelen zich aangesproken op hun identiteit als rationeel of verstandig wezen! En dat doet pijn (terecht). Weinig mensen zijn evenwichtig genoeg om fouten toe te geven. “Sorry! Even niet bij nagedacht, dom van mij”.

De ‘wijsheid’ van de massa? Wat de meeste mensen doen kan toch niet ‘ongezond’ of verkeerd zijn…!? Iedereen sjoemelt toch met zijn belastingen in een poging om de regeltjes in het eigen voordeel om te buigen? Mijn eigen versie van gezond verstand is dat ik de inschattingen van wat wel en niet toegelaten is, liever overlaat aan de belastingconsulent. En van verzekeringen heb ik ook al geen kaas gegeten en laat het dus aan anderen over. Met een deskundig advies (en wat nacontrole) slaap je een stuk rustiger. Een goede slaap is heel gezond!

Je kan advies vragen aan vrienden en kennissen. Maar het scala aan welgemeende adviezen verbetert de kwaliteit van je keuzes niet. Of je snuffelt rond op internet om een aantal opinies bij elkaar te sprokkelen. Die ‘echo kamer’ zorgt er echter voor dat je al snel een bevestiging vindt voor je eigen inschatting. “Zie je wel dat ik gelijk had”. En je voelt je een hele piet terwijl je het advies van anderen opvolgt die wel hun denkwijze ventileren maar niet het succes of falen ervan. Vooral bij betweters kan je hun opinies toetsen door ze te vragen “Doe je dat zelf ook?”, wat altijd vermakelijk is om ze dan te zien spartelen met allerlei uitvluchten.

Soms is gezond verstand een kwestie van gezichtspunt. Wanneer je midden in de polder staat is het makkelijker om ervan uit te gaan dat de aarde plat is. Op 10 km hoogte in een vliegtuig is dat al moeilijker en wanneer je de beelden van een camera aan een raket ziet is je stellingname onhoudbaar. Maar er zijn altijd hardnekkig ‘verstandige’ mensen die aannemen dat ‘de massa’ misleid wordt door nieuwlichterij als een ‘blik van boven’.

Denk gezond en verstandig. Groei mentaal tegen de verdrukking in.