Veel auteurs en bloggers gebruiken citaten (quotes) van beroemdheden om hun boeken en artikelen kracht bij te zetten. Op blogging platforms is er een speciale notatie voor citaten waardoor ze opvallend getoond worden met een groter lettertype, kleur of achtergrond. Met name foto’s en patronen worden graag gebruikt als achtergrond voor de citaten. Het geeft sfeer en haalt vaak het niveau van een artikel wat omhoog.
Met name intellectuele zwaargewichten als Einstein en moreel hoogstaande mensen zoals Ghandi worden graag ingezet. Door hen aan te halen kan je laten zien dat je de wijsheden van deze grootheden kent. Ook Stoïcijnse wijsgeren als Aurelius en Seneca worden vaak aangehaald.
Geleende wijsheid?
Je kan een quote van iemand gebruiken als de basis voor een artikel. Maar in de praktijk zal het even vaak of frequenter gebeuren dat er na het schrijven van een artikel een paar mooie citaten worden toegevoegd.
Als je een citaat (quote) opneemt, leg je een associatie met de wijsheid van de auteur. Leermeesters stellen ons in staat om meer voortgang te maken dan alleen. Maar het moet geen ‘name dropping’ worden, een achteloze opmerking alsof Einstein iemand is waar je vorig weekend nog een pintje mee hebt gedronken in de kroeg. Er wordt (onbewust?) de indruk gewekt dat men de boeken van de betreffende persoon heeft gelezen. In werkelijkheid haalt men vaker de citaten uit een online database waar ze mooi op onderwerp en auteur gerubriceerd staan.
Valkuilen met citeren
Op zich lijkt er met deze praktijk geen groot probleem. Hoewel… er zijn een aantal situaties waar bloggers nog al eens over de schreef gaan.
1. Verkeerde oorsprong
Een uitspraak wordt soms aan iemand toegeschreven, terwijl de bron in feite anders is. Vaak blijkt de oorspronkelijke auteur iemand anders te zijn en is de herkomst veel ouder. Omdat ze dezelfde databases gebruiken en ook auteurs elkaars materiaal gebruiken, gaat zo’n fout makkelijk een eigen leven leiden.
De website QuoteInvestigator.com heeft veel van deze fouten onderzocht en geeft een gedegen literatuuronderzoek van de bronnen. Een groot aantal voorbeelden in deze categorie worden aan de orde gesteld. De webmaster – Garson O’Toole – heeft er een boek over geschreven met de titel “Hemingway heeft dat nooit gezegd!”.
Een veelgebruikte uitspraak van Einstein is: “Steeds hetzelfde doen en andere uitkomsten verwachten is waanzin.” Maar – tijdens zijn leven – heeft Einstein stelselmatig ontkent dat hij dit ooit heeft gezegd. De observatie is daarom niet minder waard, maar de toewijzing is fout. Een leuke variant kan zijn “Steeds weer dezelfde uitspraak aan Einstein toewijzen… is waanzin” :-).
2. Uit context gehaald
Het citaat wordt uit context gehaald of ingekort, waardoor de betekenis kan veranderen. Het feit dat iemand ooit heeft gezegd “de lucht was groen” kan kloppen, omdat de volledige referentie was “de lucht was groen van de sprinkhanen”. Je zet de lezer op het verkeerde been door een paar woorden weg te laten of een voorgaande of volgende zin niet op te nemen.
De oorspronkelijke auteur kan de opmerking hebben geplaatst als een observatie over een normaal fenomeen in de tropen. Bv. als “de lucht was groen van de sprinkhanen in het voorjaar van 1850 in de Soedan” (willekeurig gekozen voorbeeld). Je doet de context geweld aan als je het misbruikt voor een opinie over klimaatproblematiek terwijl de auteur het meer dan een eeuw geleden heeft geschreven. Ongeacht of je betoog voor of tegen is.
3. Generaliseren
Ook kan iemand een opmerking maken die slaat op een specifieke situatie, terwijl men deze gebruikt voor iets totaal anders. Met generaliseren leg je de oorspronkelijke schrijver iets in de mond dat nooit zo bedoeld was, of zelfs maar in de verste verte geïmpliceerd was.
Voorbeeld: Een opmerking over de noodzaak van bestrijding van (invasieve) exotische flora ter bescherming van kwetsbare inheemse soorten. Waarop botweg wordt ingehaakt met de opmerking “Oh, dan moeten zeker ook alle immigranten terug naar hun moederland”. Met zo’n opmerking ben je een Trol en zeker als je het alleen anoniem durft te plaatsen. Antwoord: “Nee hoor, het is voldoende om alleen invasieve trollen te exporteren!”.
4. Andere intentie
Een citaat kan je ook interpreteren op een manier die absoluut niet (meer) aansluit bij de intentie van de oorspronkelijke auteur. Humor komt niet altijd over, zeker als het (te) ‘slim’ is.
Voorbeeld: “Ijsberen eten geen pinguïns”. Nou, vast wel als ze genoeg honger hebben, gewoon een tijdje geen zeehond voeren. Nee, beste, het is als een ‘grapje’ bedoeld om aan te geven dat er soms een oorzakelijk verband is, waar je niet direct aan denkt. Een Ijsbeer lust best een vette hap pinguïn, maar de predator woont rond de Noordpool en de potentiële prooi rond de Zuidpool. Het is voor de Ijsbeer te lang lopen of zwemmen om het de moeite waard te maken.
5. Achterhaald
Door de tijd achterhaalde referenties zijn ook een probleem. Het citaat kan dateren van een periode in het leven en de ontwikkeling van een auteur waarvan hij of zij allang afstand heeft genomen. Dit is o.a. de categorie ‘jeugdzonden’
Mensen veranderen hun mening en de tijden veranderen. De intentie van de oorspronkelijke auteur kan later 180 graden gedraaid zijn. Ga na bij jezelf of je steeds weer geconfronteerd wil worden met fouten uit het verleden. Corrigeer ze of neem afstand en gun anderen hetzelfde.
Ook passen opmerkingen vaak bij het tijdsbeeld waarin de normen en waarden totaal anders lagen en alleen met een moderne visie verwerpelijk zijn. De normen en waarden zelf zijn ook niet altijd de schuld, want door de eeuwen heen hebben mensen de geldende normen gebruikt voor zowel positieve als negatieve gedragingen. Een opmerking die je anno nu als zwaar racistisch kan beschouwen was anderhalve eeuw geleden de realiteit van de dag. Dat het toen ook moreel verwerpelijk was, is een andere zaak.
Mogelijke oplossingen
Hoe kunnen schrijvers het misbruik van citaten voorkomen?
a. Geef een volledige referentie.
Soms staat de bron van een citaat netjes in een voetnoot van het artikel of een appendix van het boek. Beter is het om direct bij het citaat de bron en pagina aan te geven, digitaal als een link zodat de lezer zich kan verdiepen in de uitspraak.
b. Strooi niet ‘zomaar’ met citaten, maar probeer een eigen visie te ontwikkelen op basis van citaten. Voeg een interpretatie toe of maak een synthese van meerdere citaten over een onderwerp.
c. Herschrijf citaten met een gedateerd taalgebruik in een meer leesbare vorm en voeg de context van het citaat toe. Dit lost sommige problemen op en geeft je beschrijving meer diepte dan een oppervlakkige referentie om je tekst op te poetsen.
Wat kunnen lezers doen? Zie je een citaat dat je interesseert of intrigeert of dat niet bij de tekst aan lijkt te sluiten? Markeer de tekst en klik op Zoeken (soms onder de rechtermuisknop in de browser verstopt. Door iets dieper te graven neem je de kans om de uitspraak beter te begrijpen door context en oorsprong.
Conclusie
Citeer voorzichtig en lees aandachtig.
Als schrijver is enige voorzichtigheid geboden om niet zomaar een citaat te kiezen dat ‘bij het behang past’. In plaats van alleen de quote aan te halen, kan je er je eigen interpretatie van weergegeven. Daarmee kan je laten blijken dat je echt nagedacht hebt over de referentie.
Als lezer kan je eens de moeite namen om de werkelijke bron te achterhalen en meer te lezen over of van de geciteerde persoon.
Citaten illustreren teksten en kunnen een waardevolle aanvulling zijn. Maar wie zei ook al weer “Elk voordeel heb se nadeel”? Dat zal vast een Stoïcijnse wijsgeer zijn geweest. Of iemand met veel levenservaring… Eens zoeken waar ik dat heb gelezen of gehoord! Zodra ik er achter ben, volgt een verwijzing naar de bron, want ik wil graag de bal spelen en niet de man!
Indien teksten en citaten op WellNed.nl zondigen tegen het bovenstaande, laat het mij dan gerust weten. Van je inhoudelijke fouten moet je kunnen leren.
